Turzańsk

Turzańsk to wieś leżąca w północno-wschodniej części Gminy Komańcza ok. 2 kilometrów od miejscowości Rzepedź. Ulokowana została w widłach rzeki Osławy i potoku Osławka. Wieś słynie z zachowanej tam prawosławnej cerkwi z 1742 r., będącej jednym, z najpiękniejszych zabytków sakralnych UNESCO oraz przepięknych widoków i możliwości bliskiego obcowania z bieszczadzką przyrodą.

Geneza powstania

Miejscowość powstała na początku XVI wieku za sprawą przywileju lokacyjnego który został wydany Jaczkowi, synowi kniazia ze Szczawnego, przez przez ówczesnego starostę sanockiego - Mikołaja Kamienieckiego. Dokument przywileju lokacyjnego nie zachował się, a informację o jego nadaniu zawiera zapis z Inwentarza starostwa sanockiego z 1558 r. Wieś była lokowana na prawie wołoskim w dobrach królewskich. Potwierdzeniem pierwotnego obszaru wsi jest nazwa „Niwa turzańska”, stosowana do XIX w.

W 1523 r. w Turzańsku było 8 gospodarstw. Wioska rozwijała się za sprawą prężnej działalności Jaczki, sołtysa Szczawnego. Jego zasługi w tym zakresie za sprawą starosty sanockiego zostały uznane i przypieczętowane zatwierdzeniem przywilejów przez króla Zygmunta I Starego.

Według lustracji z lat 1564-1565, 26 kmieci uprawiało tam 18,5 łana roli. Nie płacili oni za ziemię, ale składali daninę z dzikiej zwierzyny.

W 1629 r. stwierdzono opuszczone trzy łany roli. Powodem tego była epidemia, która oprócz Turzańska dotknęła także ludność ościennych wsi.

W latach 1657-1658 Turzańsk znalazł się na szlaku najazdu Jerzego II Rakoczego i węgierskich Tołchajów. W tym czasie został niemal doszczętnie zniszczony. W 1665 r. uprawiano tam tylko jeden łan kmiecy.

Czasy zaborów

Na mocy przywileju z 1758 r. Turzańsk stał się własnością prywatną Leona Kotowskiego. W wyniku poprawy gospodarczej w 1771 r. uprawiano tam już 24, 5 łanów kmiecych. Podczas zaborów Turzańsk znalazł się w zaborze austriackim, w obwodzie sanockim, a następnie liskim. W połowie lat osiemdziesiątych XVIII w. obszar wsi o powierzchni 16, 94 km2 zamieszkiwało 505 osób: 470 grekokatolików, 29 katolików i 6 Żydów.

Po 1772 roku funkcjonowała we wsi szkoła. W 1816 r. w Turzańsku było 96 domów w których mieszkało 137 rodzin. We wsi nie było wówczas Żydów. Według inwentaryzacji z 1818 r. we wsi znajdowała się karczma, młyn, słodownia i wozownia. Nad Osławicą ulokowany był młyn wodny.

W 1819 r. wieś została przez rząd austriacki wystawiona na licytację za kwotę 6932 zł. Wówczas Turzańsk z wójtostwem oraz niedaleką wieś Szczawne nabyli Wojciech i Walenty Groblewscy. Reforma administracyjna Galicji spowodowała, że wieś od 1853 r. znalazła się w powiecie liskim. Właścicielem tabularnym był wówczas Maksymilian Godlewski, a od 1861 r. Karol Jordan. Od 1866 r. Turzańsk stał się odrębną gminą administracyjną z wybieralną zwierzchnością gminną. W 1871 r. mieszkało tam 607 osób, a w obszarze dworskim 28 osób. Od 1884 r. właścicielem Turzańska był Mendel Hollaender, a od kwietnia 1887 r. wspólnie Mendel Hollaender i Maria z Schankerów Hollaender. Obszar dworski obejmował wówczas folwark, dwie karczmy, tartak i grunty - 287 morgów roli, 91 morgów łąk, 14 morgów pastwisk, 6 morgów ogrodów,1 morgę nieużytków, 222  morgi lasów, dwie morgi (410) sążni parcel budowlanych. W 1892 r. własność dóbr turzańskich przeszła w ręce Henryka Eichlera. W wyniku jego problemów finansowych własność w 1898 r. została wystawiona do przetargu, w wyniku którego nabył ją dr prawa Artur Goldhammer – zastępca burmistrza Sanoka. W 1905 r. sprzedał on dobra turzańskie Abrahamowi Mullerowi, ten zaś po niespełna dwóch latach odsprzedał ich większość gminie Turzańsk.

W 1898 roku wieś zajmowała obszar 10,51 km², w 91 gospodarstwach mieszkało 652 osób.

Turzańsk w XX stuleciu

Podczas I wojny światowej w Turzańsku na dłużej zatrzymał się front austriacko-rosyjski. Działania wojenne trwające w tym regionie od jesieni 1914 r. do wiosny 1915 r.  przyniosły wiele ofiar po obu stronach konfliktu. Poległych w walce grzebano na przełączce, 500 m nad cerkwią. W tej samej mogile spoczywają także ofiary epidemii cholery.

W okresie międzywojennym Turzańsk nadal był gminą wiejską ulokowaną w powiecie sanockim. W tym okresie w dokumentach pojawiała się również nazwa Turyńsko. W Turzańsku wówczas funkcjonował młyn, tartak wodny, karczma żydowska, mykwa nad Osławicą i trafika. Czterech gazdów z Turzańska zajmowało się pszczelarstwem. We wsi byli cieśle budujących łemkowskie chyże oraz krawcy i kuśnierze wyrabiający odzież z płótna i sukna samodziałowego oraz kożuchy z owczej skóry. Działała także olejarnia wyrabiająca olej z ziaren lnu, konopi oraz orzechów laskowych. W Turzańsku muzykowało trzech skrzypków, którzy dbali o oprawę wielskich uroczystości. Przedmioty gospodarstwa domowego wykonywano we własnym zakresie. Kobiety przędły len i przerabiały wełnę owczą. Jeden z gospodarzy wybudował dla własnych potrzeb wiatrak napędzający młyn wodny. Okoliczna ludność mieszkańców Turzańska nazywała „cydylnyky” od cydyli, płóciennej torby powszechnie tam używanej.

Jeden z mieszkańców Turzańska po powrocie z emigracji zarobkowej przywiózł projektor do wyświetlania filmów, co było ówczesną sensacją we wsi. Emigracja głównie do USA, Kanady i Francji nasiliła się w okresie międzywojennym. Powracający z niej wprowadzali do wsi postęp. Zaczęto wówczas kurne chyże przerabiać na półkurne lub na domy z kominem i z zabudowy  wyodrębniać wolno stojące stodoły. Poprawiła się także gospodarka rolna. Zaczęto wprowadzać nawozy sztuczne i maszyny ułatwiające pracę m. in.: młocarnie, wialnie do zboża.

W 1937 r. powstała we wsi filia sanockiej czytelni Towarzystwa Oświatowego „Proswita”. Działał przy niej również amatorski zespół teatralny. Od 1 sierpnia 1934 r. Turzańsk wszedł w skład nowo utworzonej wiejskiej gminy zbiorowej z siedzibą w Komańczy. W 1936 r. we wsi powstało koło Ukraińskiego Pedagogicznego Towarzystwa „Ridna Szkoła”. Na czas wzmożonych prac polowych uruchamiano wiejskie przedszkole. Funkcjonowała filia kooperatywy spożywczej „Osława” z Rzepedzi oraz dwa sklepy żydowskie i karczma. W 1932 r. ludność Turzańska brała udział w Powstaniu Leskim. Były to wystąpienia chłopskie przeciwko władzy, tłumione przez Policję Państwową i Wojsko Polskie, związane z wprowadzeniem przez władze powiatu leskiego tzw. Święta Pracy. Kolejnym powodem było to, że podczas poszerzania drogi w Bóbrce zaszła potrzeba przesunięcia kapliczki z 1848 r., upamiętniającej zniesienie pańszczyzny. Agitatorzy Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy zdołali podburzyć chłopów plotką że panowie chcą ponownie przywrócić pańszczyznę. Gdy tę wieść rozpowszechniono po okolicy chłopi z Bóbrki i kilku sąsiednich wsi uzbrojeni w kosy, widły i siekiery ruszyli bronić swoich praw. Rozpędzili oni robotników drogowych, porozbijali posterunki policji i napadli na urzędników państwowych. Aresztowanie chłopów dało sygnał do wybuchu powstania. W Brzegach Dolnych, Łodynie, Teleśnicy Oszwarowej, Teleśnicy Sannej, Łobozewie Górnym i Dolnym i innych wsiach dzwony ze wszystkich cerkwi i kościołów wezwały chłopów do walki. Do poparcia tych działań przez cały czas umiejętnie zachęcała KPZU. Do powstania przyłączyli się też Łemkowie z Turzańska. Doszło również do otwartej walki. Powstańcy stoczyli z wojskiem i policją bitwy pod Łobozewem, Teleśnicą Oszwarową oraz Bóbrką. Słabo uzbrojeni powstańcy ulegli oddziałom wyposażonym w karabiny maszynowe i wycofali się na południe. W konsekwencji powstańcy zaczęli stosować taktykę partyzancką. Doszło ponownie do kilku większych starć na zalesionych pagórkach, jednak siły pacyfikacyjne konsekwentnie parły na południe. W wyniku starć śmierć poniosło kilkanaście osób, a kilkaset odniosło poważne rany. Łącznie aresztowano od 260 do 800 osób z prawie wszystkich wsi powiatu leskiego. W powstaniu wzięło czynny udział ok. 5 tys. osób z 19 wsi. Aby zapobiec eskalacji działań, władze przy pomocy Policji Państwowej i Wojska Polskiego przeprowadziły pacyfikację. W samym tylko Turzańsku aresztowano 40 osób, których zamknięto w wagonach pociągu towarowego stojącego na stacji Szczawne-Kulaszne.

W Turzańsku II wojna światowa rozpoczęła się 9 września 1939 r. Do wsi wkroczyły jednostki słowackiej 3 Dywizji Piechoty o kryptonimie „Razus”, a następnie 57. Dywizja Piechoty Wehrmachtu. Oddziały Wojska Polskiego zaczęły wycofywać się w kierunku granicy węgierskiej. Administracja niemiecka przyporządkowała Turzańsk Landgemeinde Komancza. Miejscowa ludność bez względu na narodowość kierowano do przymusowej pracy na rzecz III Rzeszy. Niedaleko Turzańska prowadzone były działania wojenne z okupantem niemieckim, a następnie walki z UPA. W 1945 r. we wsi mieszkało 10 Polaków i 528 Rusinów. W styczniu i lutym 1945 r. pierwsze rodziny łemkowskie z Turzańska dobrowolnie udały się do USRR. Do przymusowych wysiedleni tej ludności doszło w marcu 1946 r. po walkach w tej miejscowości WP z UPA. Do kolejnych masowych przymusowych wysiedleni doszło na początku kwietnia 1946 r. Kolejne wysiedlenia nastąpiły w wyniku akcji „Wisła” wiosną 1947 r.

Turzańsk został ponownie zasiedlany i zagospodarowywany od 1949 r. Wówczas we wsi mieszkało 105 osób. Powstał Dom Ludowy. Założono koło Związku Młodzieży Polskiej. Zaczął działać teatr amatorski, sklep wiejski prowadzony przez Gminną Spółdzielnię „Samopomoc Chłopska”. Zaczęła działać Szkoła Powszechna i punkt biblioteczny. W 1956 r. powstało tam Państwowe Gospodarstwo Rolne (PGR). W 1956 r. do wsi powróciło z Ziem Odzyskanych kilka wysiedlonych rodzin łemkowskich. Na terenie wsi rozpoczęto inwestycje związane z rozwojem przemysłu drzewnego. Zmodernizowano również torowiska kolejki leśnej. Powstało też osiedle pracowników kolejki, do którego przylgnęło określenie „Kuba”. W 1958 r. otwarto tam Zakłady Drzewne Przemysłu leśnego. Kolejno powstał hotel robotniczy i szkoła podstawowa. Jeszcze pod koniec lat sześćdziesiątych używano tam lamp naftowych. Elektryczność do wsi dotarła w 1969 r. Na terenie miejscowości zaobserwowano znaczne spożycie alkoholu. Problem był tak poważny, iż w lutym 1960 r. r. Gromadzka Rada Narodowa w Szczawnem podjęła uchwałę zakazującą sprzedaży alkoholu powyżej 4%. W 1968 r. problemem stało się nadmierne spożycie wina. Na posiedzeniu GrRN stwierdzono wówczas, że problem jest spowodowany jego nadmierną sprzedażą przez miejscowy sklep GS „Samopomoc Chłopska”.

Cerkiew w Turzańsku

Charakterystycznym obiektem wsi jest położona w jej dolnej części zabytkowa drewniana cerkiew parafialna pw. św. Michała Archanioła, wybudowana w latach 1801-1803. Pierwotnie była cerkwią greckokatolicką, obecnie jest w obrządku prawosławnym. Stanowi ona jeden z nielicznych już przykładów wschodnio-łemkowskiej (osławskiej) architektury sakralnej. We wnętrzu zachował się kompletny ikonostas pochodzący z 1895 roku. W dalszym ciągu można też podziwiać dwa ołtarze boczne pochodzące z początku XIX wieku. Powstanie polichromii datuje się na lata 1898 - 1913. Obok świątyni znajduje się powstała w 1817 roku najwyższa w polskich Karpatach słupowo-ramowa dzwonnica.

Na początku XVIII wieku turzańska parafia greckokatolicka należała do dekanatu krośnieńskiego, diecezji przemysko-samborsko-sanockiej. Według dokumentów wizytacyjnych z 1742 r., w cerkwi, która była poprzedniczką zachowanej do czasów współczesnych, wyodrębniało się prezbiterium i babiniec. Dach cerkwi zwieńczony był kopułą namiotową i jedynie częściowo gwarantował ochronę przed deszczem. Do wnętrza cerkwi prowadziły jednoskrzydłowe, drewniane drzwi. Wewnątrz była drewniana podłoga. Mensa ołtarzowa spoczywała na czterech słupkach i zgodnie z wytycznymi Synodu Zamojskiego przybrana była trzema obrusami i umieszczonym między nimi antimensionem. Świątynia była wyposażona w korporał, puryfikaterz oraz grobnicę. Ołtarz główny ozdabiało cyborium, obrazy snycerskie oraz krucyfiks. W prezbiterium ulokowany był żertwiennyk – stół ofiarny do przygotowywania darów. W cerkwi znajdował się ikonostas pochodzący ze „Szkoły Rybotyckiej”. W świątyni nie było chrzcielnicy, a zastępował ją ceber. Brakowało również płaszczenicy symbolizującej Grób Pański. Obok cerkwi znajdował się cmentarz otoczony drewnianym ogrodzeniem. W 1972 r. parochem w Turzańsku był ksiądz o imieniu Jakub. Podstawą materialnego utrzymania parocha były tzw. grunty poświętne. W Turzańsku był to jeden łan, którego połowę (12 prętów)  użytkował paroch, a drugą połowę bakałarz (nauczyciel). Z tytułu dzierżawy ćwierci łanu otrzymywał on 22 złote rocznie. Był on zobowiązany uiszczać opłaty na rzecz eparchii. Parafia w Turzańsku płaciła  kwotę 4 zł.

Jak już wspomniano, na miejscu pierwotnej świątyni w latach 1801-1803 wystawiono kolejną pod tym samym wyzwaniem. Znalazło się w niej również większość z wyposażenia ówczesnej cerkwi, łącznie z ikonostasem. W latach 90. XIX wieku wyposażenie to poddano renowacji. Postawiono nowy prestoł główny, a następnie wykonano polichromie i przemalowano ikonostas. Dokonał tego Josyf Bukowczyk z fundacji ks. Henryka Polanskoho – miejscowego parocha, pełniącego posługę duszpasterską w latach 1886-1901. W 1901 r. cerkiew została ponownie poświęcona podczas wizyty biskupa Konstantyna Czechowicza. W 1902 r. parochem w Turzańsku został Wasylij Ochnycz, a od 1927 r. Wołodymyr Hukewycz. . Po nim od 1935 r. funkcję tę objął Wasyl Seredowycz, który parafię opuścił w 1944 r. udając się do Niemiec. Od 1944 r. posługę kapłańską kontynuował dochodzący z Jawornika ks. Zenon Złoczowski. Od wiosny 1952 r. cerkiew pełniła funkcję kościoła katolickiego parafii rzymskokatolickiej w Komańczy. Została zamknięta w sierpniu 1961 r. decyzją Wydziału ds. Wyznań przy Prezydium Rady Narodowej w Rzeszowie i dopiero w lutym 1966 r. przekazano ją w użytkowanie Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. W 1984 r. w Turzańsku było 61 wiernych prawosławnych. Obecnie jest cerkwią filialną parafii prawosławnej w Komańczy, dekanatu sanockiego, diecezji przemysko-nowosądeckiej. Po licznych remontach w czerwcu 2013 r. została wpisana na Listę Światowego dziedzictwa UNESCO.

Turzańsk współcześnie

Wieś nadal tętni życiem. O jej długiej historii przypominają zachowane w doskonałym stanie przydrożne krzyże oraz zamieszkałe w dalszym ciągu lub używane jako budynki gospodarcze chyże łemkowskie. Z przełęczy nad Turzańskiem rozciąga się przepiękny widok na okolicę. Na końcu wsi przebiega niebieski turystyczny szlak beskidzki wiodący w kierunku Chryszczatej. Na Turzańskiem góruje szczyt Suliła (759 m n.p.m.). Jest to świetne miejsce na grzybobranie oraz wycieczki piesze i rowerowe. Wieś za sprawą unikatowych zabytków i przepięknych widoków przyciąga coraz liczniejsze rzesze turystów z kraju i z zagranicy.