Szczawne to miejscowość położona w północnej części gminy Komańcza. Jest jedną z najstarszych wsi na tym terenie. Istotną atrakcją turystyczną wsi jest zabytkowa, drewniana cerkiew, użytkowana współcześnie jako świątynia prawosławna, będąca perłą architektury drewnianej na szlaku cerkwi bieszczadzkich.

Geneza powstania

Pierwsze wzmianki o istnieniu w tym miejscu osadnictwa pochodzą z XV wieku. Miejscowość została lokowana w dobrach królewskich starostwa sanockiego na prawie wołoskim na mocy przywileju wydanego Jakubowi Wołochowi przez królową Zofię dnia 28 maja 1437 r. Jakub nabył kniaziostwo w Szczawnem od synów nieżyjącego już wówczas zasadźcy, kniazia Boty. Został mianowany krajnikiem (zwierzchnikiem) wszystkich osad wołoskich tworzących tzw. krainę w granicach ziem starostwa sanockiego. Wieś rozwijała się i już wedle lustracji przeprowadzonej w 1565 r. wiadomo było, że znajdowało się tam 13,5 łana kmiecego, 1 łan kniazia i 1 łan popa. We wsi mieszkało wówczas 25 rodzin.

Wieś znacznie opustoszała po napaściach w 1657 r. Jerzego II Rakoczego i węgierskich Tołchajów. Wyludniła się do tego stopnia, że uprawiano w niej tylko 1 łan pola. Kolejna, już prawie doszczętna, zagłada wsi nastąpiła w 1672 r. kiedy została spalona przez Tatarów. Ludność została wymordowana lub uprowadzona w jasyr, a po spaleniu wsi pozostały jedynie 3 domy. W 1772 r. Szczawne stało się częścią kameralnych dóbr rządu austriackiego, następnie sprzedane zostało rodzinie Groblewskich, która władała majątkiem do 1946 roku, do parcelacji tych dóbr. Zarządca Michał Groblewski był uczestnikiem Powstania Styczniowego w 1863 r. Żywo interesował się również życiem i kulturą Łemków stanowiących większość mieszkańców tej ziemi. Pod wpływem tej fascynacji napisał sztukę zatytułowaną “Grajek z gór”. Wedle spisu z 1816 r. wieś liczyła 90 domów i 518 mieszkańców.

Szczawne do II wojny światowej

W XIX wieku w Szczawnem funkcjonowała szkoła, poczta, stacja powstałej w 1872 roku kolei, cegielnia, młyn oraz dwie karczmy. Na granicy Szawnego i Kulasznego istniało od lat 80-tych XIX wieku uzdrowisko. W okolicy znajdowały się samowypływowe źródła mineralne tzw. Szczawy i od nich właśnie wzięła nazwę wieś Szczawne. Mimo walorów turystycznych i uzdrowiskowych miejscowość była stosunkowo mało odwiedzana. W 1912 r. o uzdrowisku tym wspominano w przewodniku po zdrojowiskach i miejscowościach klimatycznych Galicji.

Podczas I wojny światowej przez wieś przechodził front austriacko-rosyjski. Od listopada 1918 r. do stycznia 1919 r. Szczawne było kluczowym ośrodkiem Republiki Komańczańskiej. Miały tu miejsce starcia oddziałów republikańskich z oddziałami polskimi. Walki toczyły się o stację biegnącego tamtędy węzła kolejowego.

W dwudziestoleciu międzywojennym, wieś się nieco rozwinęła. W 1921 r. liczyła ona 131 domów, a żyło tam 748 mieszkańców, w tym: 695 grekokatolików, 15 katolików i 38 Żydów. Na początku lat 30. we wsi znajdowało się 135 domów mieszkalnych, liczba ludności wynosiła 863 osób, całkowita powierzchnia wsi liczyła 16,16 km2. Na przestrzeni lat 1934-1954 Szczawne było siedzibą władz gminy. Podczas II wojny światowej cała ludność żydowska została wymordowana przez Niemców lub przewieziona do obozu w Zasławiu. W 1944 r. w okolicy Szczawnego toczyły się krwawe walki, w wyniku których zniszczone zostało 75% zabudowy wsi. Podczas powojennych wysiedleń ludność łemkowską wywieziono na Ukrainę lub Ziemie Odzyskane. We wsi pozostawiono jedynie 21 Polaków. Przed ich rozpoczęciem, w 1946 r. mieszkańcy Szczawnego dwukrotnie zwracali się do Krajowej Rady Narodowej w Warszawie z prośbą o wyłączenie wsi z wysiedleń do USSR. Prośbę swą argumentowali lojalnością wobec państwa polskiego oraz dużą liczbą poległych i inwalidów wojennych walczących w wojsku polskim. Prośby jednak władze nie spełniły.

Szczawne zostało zasiedlone ponownie w 1956 r. przez wysiedleńców powracających z Ziem Odzyskanych oraz przez nowych osadników. Przybysze znaleźli zatrudnienie w nowo powstałym Przedsiębiorstwie Gospodarki Rolnej (PGR) oraz w niedalekich Zakładach Przemysłu Drzewnego w Rzepedzi.

Przed Urzędem Gminy w Szczawnem. Źródło: Pamiątkowa fotoksiążka. Szczawne-Kulaszne, wyd. 1, Szczawne 2017.

Państwowe Gospodarstwo Rolne (PGR) w Szczawnem. Pamiątkowa fotoksiążka. Szczawne-Kulaszne, wyd. 1, Szczawne 2017.

Szkoła w Szczawnem. Pamiątkowa fotoksiążka. Szczawne-Kulaszne, wyd. 1, Szczawne 2017.

Przed budynkiem Urzędu Gminy w Szczawnem. Pamiątkowa fotoksiążka. Szczawne-Kulaszne, wyd. 1, Szczawne 2017.

Stacja kolejowa w Szczawnem. Pamiątkowa fotoksiążka. Szczawne-Kulaszne, wyd. 1, Szczawne 2017.

Szczawne współcześnie

Współcześnie wieś liczy 455 mieszkańców. Prowadzi przez nią linia kolejowa Zagórz- Łupków. Do dnia dzisiejszego przetrwała w Szczawnem zabytkowa drewniana cerkiew parafialna pw. Zaśnięcia Matki Bożej, przed II wojną światową greckokatolicka, obecnie prawosławna. Została zbudowana przez cieślę z Płonnej Hojsana w latach1888-1889. W 1925 r. cerkiew odnawiano i ozdobiono jej wnętrze polichromią figuralną. Przy cerkwi stoi również zabytkowa dzwonnica o konstrukcji słupowej z namiotowym dachem ozdobionym baniastym hełmem. W okolicy świątyni mieszczą się dwie nekropolie ze starymi nagrobkami, m. in. dawnych właścicieli wsi i fundatorów świątyni. Pod jednym z nich spoczywa jeden z właścicieli Szczawnego Maksymilian Groblewski. Na cmentarzu tym znajduje się także drewniany krzyż wystawiony w 1988 r. upamiętniający 1000 lecie chrztu Rusi. Szczawieńska cerkiew jest jednym z obiektów na szlaku architektury drewnianej. Od 1962 r. jest prawosławną cerkwią filialną parafii w Morochowie.

Na terenie wsi znaleziono monety z epoki rzymskich cesarzy Trajana i Hadriana. Świadczy to o tym, że przypuszczalnie u schyłku Cesarstwa Rzymskiego prowadził tędy szlak handlowy. Szczawne wspomniane zostało w powieści przygodowej Jaroslava Haszka: “Przygody Dobrego Wojaka Szwejka”.

Cerkiew w Szczawnem

Cerkiew w Szczawnem. Źródło: Pamiątkowa fotoksiążka. Szczawne-Kulaszne, wyd. 1, Szczawne 2017.