Smolnik nad Osławą – niegdyś największa górska wieś powiatu sanockiego, dziś malownicza kraina łemkowskich chyży

Smolnik to jedna z najstarszych wsi na ziemi komańczańskiej, malowniczo położona w dolinie rzeki Osławy. To wieś gdzie zatrzymała się historia, a do dziś można tam napotkać łemkowskie chyże, do których prowadzą wiejskie dróżki poprzecinane drewnianymi mostami nad rzeką Osławą. We wsi zachowała się także murowana greckokatolicka cerkiew. Wieś kojarzy się także z lotnictwem i gospodarstwami agroturystycznymi ulokowanymi w jej starej zabudowie. Istotną atrakcją miejscowości jest Zagroda Hryszczata, gdzie odbywają się liczne koncerty i spotkania „Bieszczadzkich Zakapiorów” i innych ludzi gór. Smolnik jest położony w południowo-wschodniej części gminy Komańcza pomiędzy Nowym Łupkowem a Wolą Michową.

Geneza powstania

Wieś założona została 12 września 1511 roku za sprawą przywileju lokacyjnego wydanego przez ówczesnego starostę sanockiego Mikołaja Kamienieckiego szlachcicowi Jackowi Kulczyckiemu. Przywilej wydany był na prawie wołoskim. Według tego dokumentu wieś pierwotnie rozciągała się od ujścia potoku Duszatyńskiego (obecnego Olchowego) do źródeł Osławy. Obejmowała więc teren od Duszatyna do Balnicy. Kolejno z tych terenów zostało ulokowanych 8 wsi. Smolnik był wówczas trzecią, po Radoszycach i Szczawnem, wsią założoną w dobrach królewskich w Beskidzie. Lokacja wsi na terenach porosłych lasem, sprawiła, że osadnikom udzielono 24 letniej wolnizny. Zapewniono również, że żaden skądkolwiek zbiegły człowiek który tam zechce osiąść nie będzie wydany. Wieś została szybko zasiedlona. Smolnik stał się największą osadą górską w powiecie sanockim. Gospodarowano tu na 31 łanach kmiecych. Okres rozkwitu wsi przerwały w XVII wieku (1657-1658) najazdy najpierw Jerzego II Rakoczego, a następnie węgierskich Tołchajów. Po najazdach uprawa ziemi we wsi zmalała i wynosiła zaledwie 4 łany.

Od I wojny światowej do II wojny światowej

W czasie I wojny światowej toczono tam krwawe boje (w grudniu 1914 r. w ramach operacji „Krautwald”, a przez całą zimę 1915 w rejonie Wysokiego Działu). W rezultacie Austriacy wyparli z tych terenów wojska rosyjskie dopiero po bitwie gorlickiej w maju 1915 r.
W okresie międzywojennym Smolnik odznaczał się dużą ilością mieszkańców. W 1921 r. wieś liczyła 168 domów i 949 mieszkańców, w tym: 890 grekokatolików, 12 katolików i 47 Żydów. W 1931 r. liczba mieszkańców wzrosła do 1116 osób, co stanowiło swoisty ewenement w przypadku wsi położonych w terenie górskim.

Dnia 10 września 1939 r. dolinę Osławy zajęły wchodzące od strony przełęczy Łupkowskiej wojska słowackie. Szybko jednak na te tereny wkroczyli Niemcy. W latach 1945-46 działały tam sotnie UPA. Po wysiedleniach ludności łemkowskiej w latach 1944-1947, w Smolniku pozostało zaledwie kilka rodzin. Nieliczni byli mieszkańcy powrócili tam po 1956 r. Ludność wysiedlona z tamtych terenów zamieszkuje do dziś w rejonie Sambora, Chyrowa i Jawora na Ukrainie.

Współczesność

W Smolniku po latach świetności pozostała murowana cerkiew parafialna pw. św. Mikołaja z 1806 roku, konsekrowana w 1846 r., wzniesiona na miejscu pierwotnej, pochodzącej z 1744 r., zapewne drewnianej. Była remontowana w 1930 r. W okresie II wojny światowej w czasie bitwy o "Festung Karpaten" (Twierdzę Karpaty) trwającej od sierpnia do września 1944 r., cerkiew uległa poważnemu uszkodzeniu - ucierpiały wtedy dach i wieża. Od roku 1956 cerkiew pełniła rolę kościoła rzymskokatolickiego. Do czasów współczesnych zachował się zabytkowy ikonostas z XIX wieku, barokowy ołtarz główny i trzy pochodzące z późniejszego okresu ołtarze boczne. Ozdobę świątyni stanowią również pochodzące z epoki polichromie oraz epitafia inskrypcyjne ks. dziekana baligrodzkiego Bazylego Ławrowskiego i jego żony Pelagii z Terleckich Ławrowskiej. Obok cerkwi znajduje się dzwonnica oraz przycerkiewna nekropolia z kilkoma zabytkowymi nagrobkami. W obrębie wsi ponadto znajduje się cmentarz choleryczny z XIX wieku. W Smolniku zachowały się nieliczne zabudowania gospodarskie zbudowane w charakterystycznym dla tego regionu stylu łemkowskim jak również kapliczki i krzyże wotywne. Obecnie Smolnik jest wsią o charakterze rolniczo-turystycznym.

Na wzniesieniu górującym nad osadą znajduje się prywatne schronisko turystyczne "Nad Smolnikiem". Położone jest ono na zachodnim stoku Magurycznego w paśmie Wysokiego Działu, na wysokości 620 m n.p.m., nad drogą łączącą wsie Smolnik i Mików. W jego sąsiedztwie od 2003 r. usytuowane jest lądowisko dla samolotów i szybowców. Po trwającej prawie dwie dekady przerwie do wsi wróciła "Bieszczadzka Ciuchcia". Na istotną uwagę zasługuj również Zagroda Chryszczata, w której jest restauracja i miejsca noclegowe oraz odbywają się tam koncerty wielu artystów związanych z tematyką bieszczadzką oraz spotkania ludzi zafascynowanych Bieszczadami i ich kulturą.