Radoszyce – najstarsza wieś w dolinie Osławy

Radoszyce to wieś leżąca w południowej części gminy Komańcza. Wieś wyznacza dawną granicę osadnictwa polskiego w tej części I Rzeczypospolitej i późniejszego wtórnego zasiedlania przez Wołochów. Przez Przełęcz Radoszycką przebiegał prawdopodobnie jeden z traktów “Szlaku Bursztynowego“ z Cesarstwa Rzymskiego nad Bałtyk. Świadczą o tym znalezione monety z czasów panowania cesarzy Trajana i Hadriana z pierwszej połowy I w. p.n.e. Radoszyce słyną z cudownego źródełka i kapliczki, do którego to miejsca od ponad 140 lat przybywają pielgrzymki wiernych.

Geneza powstania

Radoszyce są najstarszą wsią lokowaną w dolinie Osławy. Zapiski z 25 czerwca 1361 roku mówią, że przywilej osadnictwa w tym rejonie otrzymali dwaj bracia - Paweł i Piotr Balowie przybyli z Węgier. Miejscowość lokowano na prawie niemieckim (magdeburskim). Do roku 1441, mimo lokacji, osadnictwo w rejonie dzisiejszych Radoszyc faktycznie nie istniało. Przyczyną była prawdopodobnie zaraza, która zdziesiątkowała tutejszych zasadźców. W tym samym roku miała miejsce ponowna lokacja na prawie wołoskim. Wieś Radoszyce nadana została przez królową Zofię kniaziowi na Bieczu - Jakubowi Wołochowi ze Szczawnego. W pierwszej połowie XVI wieku, w roku 1539, Radoszyce były jedną z włości należących do Mikołaja Herburta Odnowskiego - starosty przemyskiego, a następnie sandomierskiego. W drugiej połowie XVIII wieku wieś znalazła się na szlaku bojowym Konfederatów Barskich.

Radoszyce do II wojny światowej

W miejscowości gościł Kazimierz Pułaski, bohater narodowy Polaków i Amerykanów z okresu walki o niepodległość. Przybył do Radoszyc 3 kwietnia 1769 roku w celu założenia obozu, który istniał tu do 1770 roku. W okresie trwania zaboru austriackiego na przełęczy górującej nad osadą stała komora celna na granicy Galicji z Cesarstwem Austriackim (później z Austro-Węgrami). Pamiątkowy ślad po niej stanowi kamienny słup. U schyłku XIX wieku w Radoszycach mieściła się szkoła ludowa oraz młyn wodny.

W 1868 roku wzniesiono drewnianą cerkiew pw. św. Dymitra. Powstała ona w miejscu starej, pochodzącej prawdopodobnie z początku XVI w. i jest przykładem formy pośredniej między typem osławskim a zachodniołemkowskim w sakralnej architekturze drewnianej na tym obszarze. Świątynia zachowała się do czasów współczesnych. W jej wnętrzu znajduje się zabytkowy rokokowy ikonostas z XVIII w. i oryginalne polichromie. W czerwcu 1991 r. skradziono XIX wieczne ikony z rzędu "prazdników". Dziś zastępują je kopie. Nieco później, w początkach XX wieku, przy świątyni zbudowano murowaną parawanową dzwonnicę - bramę. Ponadto przy cerkwi zachował się cmentarz z zabytkowymi nagrobkami.

Podczas I wojny światowej przez Radoszyce przeszło austriackie natarcie grupy „Krautwald”. W maju 1915 r. przez przełęcz nacierały oddziały węgierskich honwedów.

W okresie międzywojennym wieś ta słynęła z domów  malowanych kolorowymi glinkami i framug drzwi i okien przystrajanych geometrycznymi i roślinnymi wzorami.

W czasie tym miejscowość zamieszkiwało ok. 1200 osób, w tym 1000 grekokatolików, 45 katolików i 50 Żydów.

Po rozpoczęciu II wojny światowej Słowacy wkroczyli na tereny Polski dopiero 10 września, w chwili kiedy Niemcy zajęli Sanok. Pierwszą wsią na drodze ich marszu były właśnie Radoszyce. Kolejne walki toczyły się w tym miejscu w październiku 1944 r., wówczas spłonęła część wsi. Pozostałością po tych walkach są ślady rowów strzeleckich, bunkrów i działobitni, które można dostrzec w lasach na Trepiaku w pobliżu granicy.

Żydowscy mieszkańcy Radoszyc zostali wymordowani przez Niemców, a grekokatolicy wysiedleni do USRR i na Ziemi Odzyskane w ramach akcji „Wisła”. We wsi pozostało tylko kilka rodzin kolejarzy. Na miejsce wysiedlonych Łemków napłynęli polscy osadnicy z Podhala i Sądeczczyzny. Po 1956 r. część wysiedlonych osób powróciła do Radoszyc.

Radoszyckie źródełko

Na skraju wsi, w kierunku granicznej przełęczy, nad brzegiem potoku stoi kapliczka pw. Ofiarowania Matki Bożej w Świątyni, wzniesiona w 1999 r. na miejscu pierwotnej, powstałej w roku 1878. W niewielkiej odległości od niej bije cudowne źródełko. Kapliczka została wybudowana staraniem ówczesnego proboszcza Komańczy za cudowne uzdrowienie chorej córki. Podanie ludowe głosi, że ponad 140 lat temu błądziła tam po lesie dotknięta ciężką chorobą dziewczyna. U kresu wytrzymałości z cierpienia doznała cudu objawienia Matki Boskiej i uzdrowienia po obmyciu się wodą ze znajdującego się obok źródełka. Odtąd źródełko zaczęło uchodzić za cudowne. Po kolejnych przypadkach uzdrowień do źródła zaczęły przychodzić pielgrzymki wiernych, najpierw dwa razy do roku, a kolejno w każdy dziesiąty czwartek po Święcie Zmartwychwstania Pańskiego (odpowiada to ruchomej dacie Święta Bożego Ciała w kalendarzu gregoriańskim). Wówczas pielgrzymki pątników schodziły się tu z  okolicznych wsi galicyjskich, a także ze wsi położonych na południu Karpat, gdzie kult tego miejsca rozwinął się szczególnie. Utrudnienie tych kontaktów i wspólnych modłów przy kapliczce i źródełku spowodowało ustanowienie granicy po uzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. Tradycje święcenie i picia wody przerwały wysiedlenia ludności w 1947 r. Po wojnie miejsce to na długie lata zostało zapomniane. Pamięć o cudownym źródełku powróciła XX wieku, kiedy to za sprawą ks. Jana Pipki – proboszcza parafii greckokatolickiej w Komańczy i społecznika z Radoszyc – Jana Krysyny, zostało ocembrowane źródełko i wyremontowana kapliczka. Celebracja kapliczki i przeniesienie do niej obrazu Chrystusa modlącego się na Górze Oliwnej pochodzącego z poprzedniej kapliczki, miała miejsce w 1999 r. Obecnie przy owej kapliczce odbywają się cykliczne odpusty, podczas których można poznać miejscową kulturę, skosztować regionalnych specjałów kulinarnych a także posłuchać łemkowskiej muzyki. Spotkania te noszą nazwę” Radoszyckie Źródełko – spotkanie przy granicy”.

Radoszyce współcześnie

Miejscowość współcześnie zamieszkuje ludność polsko-ruska – 162 mieszkańców. Do 21 grudnia 2007 r. w Radoszycach istniało przejście graniczne polsko - słowackie Radoszyce – Palota obsługujące mały ruch graniczny. Obecnie ruch odbywa się bez kontroli pograniczników z obu państw za sprawą obecności w strefie Schengen zarówno Polski jak i Słowacji.

W odległości 11 kilometrów od granicy, na terenie Słowacji, leży niewielkie miasto Medzilaborce, w którym urodził się twórca i prekursor “Pop Artu” - jednego ze stylów w sztuce nowoczesnej - Andy Warhol. Tu też mieści się muzeum jego twórczości. W 2004 r. w okolicach Radoszyc były kręcone sceny do filmu pt. „Wesele” w reżyserii Wojciecha Smarzowskiego. Statystowało do tych scen wielu mieszkańców Radoszyc i całej gminy.