Komańcza
Komańcza jest siedzibą gminy w powiecie sanockim. Wieś leży w dolinie rzeki Osławica i potoku Barbarka nazywanego w zamierzchłych czasach Potokiem Kumanieckim . Za datę powstania osady uważa się rok 1512. W początkach istnienia miejscowość nosiła nazwę Krzemienna jednak w związku z tym, że między XI a XIII wiekiem z Rusi Kijowskiej przybyli tu Komanowie (pol. Połowcy), plemię turańskie, postanowiono wieś nazwać Komańczą na ich cześć, jako pierwszych osadników mieszkających na tym terenie.
Do pierwszego rozbioru Polski, w 1772 roku, wieś znajdowała się w ziemi sanockiej, w województwie ruskim Po 1772 roku znalazła się w zaborze austriackim w prowincji Galicja. W 1802 roku wzniesiono w Komańczy cerkiew greckokatolicką pw. Opieki Matki Bożej (od 1963 roku cerkiew prawosławna) - jeden z trzech przykładów (obok cerkwi w Rzepedzi i Turzańsku) wschodniołemkowskiego, tzw. osławskiego drewnianego budownictwa sakralnego.
Pod względem administracyjnym wieś należała w pierwszych latach niewoli do cyrkułu leskiego, później sanockiego. Ruchy narodowowyzwoleńcze z 1848, które ogarnęły niemal całą Europę (Wiosna Ludów), nie ominęły również Komańczy. W maju 1849 rozegrała się na tej ziemi bitwa partyzantów polskich z oddziałami armii austriackiej. Potyczka zakończyła się zwycięstwem Polaków.
Komańcza do początku I wojny światowej znajdowała się w powiecie w Sanoku i była jedną z wsi gminy Bukowsko. W czasie trwania zaboru austriackiego przez terytorium wsi ciągnęła się biegnąca do twierdzy Przemyśl i dalej do Lwowa linia kolejowa z Austro-Węgier. Podczas I wojny światowej w okolicach miejscowości toczyły się ciężkie walki pomiędzy C.K. wojskami a Rosjanami m.in na szczycie wzniesienia Sokoliska. Pamiątką tych niespokojnych czasów są dwa komanieckie cmentarze wojenne, wzniesione przez V C.K. Komando Grobowe stacjonujące w tamtym czasie w Rymanowie. Jeden z nich znajduje się na szlaku ścieżki przyrodniczo–historycznej przebiegającej przez wieś, drugi natomiast mieści się przy stacji kolejowej Komańcza. Po zakończeniu działań wojennych, na wszystkich frontach I wojny światowej, w pierwszych dniach listopada 1918 roku, mieszkańcy Komańczy i okolicznych wsi pochodzenia ukraińskiego opanowali linie kolejowe na odcinkach od Zagórza do Łupkowa oraz od Zagórza do Chyrowa i proklamowali powstanie tzw. Republiki Komańczańskiej. Prezydentem mianowano Andrija Kyra. Założenia Republiki Komańczańskiej obejmowały m.in. przyłączanie tej ziemi do powstałej również w 1918 roku Zachodnio – Ukraińskiej Republiki Ludowej, jednak jej władze nie udzieliły rzeczowej pomocy Komańczanom. Na skutek polskiej interwencji w tym rejonie tereny te zostały przyłączone do terytorium II RP w styczniu 1919 roku i znalazły się w województwie lwowskim a ściślej mówiąc w powiecie sanockim. W okresie międzywojennym wieś, ze względu na swój specyficzny mikroklimat, stała się uzdrowiskiem. Powstała wtedy część nazwana później Letniskiem. Na jego terenie powstało kilka pensjonatów, w których wypoczywali w większości studenci i kolejarze ze Lwowa. W Komańczy spędzał urlop trzykrotny premier II Rzeczpospolitej - Kazimierz Bartel.
Do czasów współczesnych dotrwały jedynie dwa przedwojenne budynki wypoczynkowe. W jednym z nich znajduje się klasztor ss. Nazaretanek, w drugim zaś schronisko PTTK.
W przededniu wybuchu II wojny światowej, Komańcza była miejscem stacjonowania garnizonu macierzystego Batalionu Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP) “Komańcza”. W chwili agresji niemieckiej na Polskę - 1 września 1939 roku - Batalion KOP “Komańcza” wchodził w skład 2 Pułku Piechoty KOP “Karpaty” i w jego ramach prowadził w tym rejonie działania obronne. W chwili nastania okupacji niemieckiej po klęsce Kampanii Wrześniowej Żydzi żyjący we wsi przed wojną zostali w 1942 roku straceni lub wywiezieni do obozu kaźni w Zasławiu i tam zamordowani.
Zamieszkującą w owym czasie Komańczę społeczność romską spotkał równie tragiczny los - 60 przedstawicieli tej narodowości zostało rozstrzelanych na skraju wsi w dolinie potoku Piwnego. To tragiczne wydarzenie upamiętnia pomnik wzniesiony w miejscu mordu. Miejsce to jest przystankiem na ścieżce przyrodniczo–historycznej biegnącej wkoło Komańczy.
Zakończenie II wojny światowej nie przyniosło uspokojenia w tym miejscu. Komańcza stała się areną walk między LWP i UPA.
Ludność, przeważnie łemkowska, która mieszkała w Komańczy do 1945 roku, została wysiedlona: część mieszkańców w 1946 r. na sowiecką Ukrainę, a podczas Akcji “Wisła” w 1947 roku na Ziemie Odzyskane. Obowiązkowi opuszczenia wsi nie podlegali fachowcy potrzebni w odbudowie kraju - m. in. leśnicy i kolejarze. Wielu mieszkańców wróciło w rodzinne strony na początku lat 60 i żyje tu do dnia dzisiejszego.
Parafia rzymskokatolicka została erygowana w Komańczy w 1927 roku. W tym też roku zakończono budowę kościoła pw. św. Józefa. Świątynia ta spłonęła podczas wojny. Odbudowywano ją w latach 1948-50 staraniem ks. Stanisława Porębskiego i 14 rodzin rzymskokatolickich. Poświęcono ją w 1957 r. również pod wezwaniem s. Józefa.
Komańcza, a ściślej mówiąc klasztor ss. Nazaretanek, był ostatnim miejscem internowania Prymasa Tysiąclecia ks. Kardynała Stefana Wyszyńskiego od 27 października 1955 r. do 26 października 1956 r. To właśnie w Komańczy, 16 maja 1956 r., Prymas napisał tekst Jasnogórskich Ślubów Narodu Polskiego. Klasztorny pokój, w którym mieszkał Prymas Tysiąclecia jest udostępniony odwiedzającym to miejsce pielgrzymom.
Dnia 13 września 2006 roku spłonęła zabytkowa cerkiew prawosławna. Był to niewątpliwie cios dla tutejszej społeczności. Została ona jednak odbudowana i oddana do użytku.
W jednym z prywatnych domów w Komańczy można zobaczyć przykłady łemkowskiego rękodzieła i strojów ludowych. Kultywowaniem miejscowej tradycji zajmuje się mieszkanka wsi, pani Daria Boiwka.
Współcześnie Komańcza jest lokalnym ośrodkiem zacieśniania wzajemnych dobrosąsiedzkich kontaktów z partnerskimi miejscowościami ze Słowacji. Dzięki swoim walorom turystycznym, przyrodniczym i krajobrazowym miejscowość stanowi także cel wypraw turystów z całej Polski i zagranicy.
